'Cởi trói' cho kinh tế hợp tác xã

Giải quyết các vướng mắc cho hợp tác xã được các chuyên gia đánh giá không chỉ giúp xã viên tăng cao thu nhập, còn đưa hàng Việt cạnh tranh trên thị trường quốc tế.

Tại Diễn đàn Pháp lý Liên minh Hợp tác xã Quốc tế khu vực Châu Á - Thái Bình Dương mới đây, Phó thủ tướng Vương Đình Huệ, Trưởng Ban chỉ đạo đổi mới, phát triển kinh tế tập thể, hợp tác xã nhận định kinh tế hợp tác xã (HTX) là thành phần kinh tế quan trọng, nhưng khi chuyển sang kinh tế thị trường đã gặp nhiều lúng túng nhất định.

"Khu vực này thoát ra khỏi tình trạng yếu kém đã kéo dài trong một thời gian khá dài. Tuy nhiên, việc phát triển vẫn chưa đồng đều và việc chuyển đổi mô hình kiểu cũ còn gặp nhiều khó khăn, đặc biệt là khuôn khổ pháp lý", Phó Thủ tướng nói.

Các vấn đề pháp lý cũng được nhiều đại biểu tại diễn đàn nêu ra, như giải thể doanh nghiệp, xử lý các tồn đọng về tài sản và tài chính, hay nhu cầu thành lập doanh nghiệp ngay trong mô hình HTX. Trên thực tế, các chính sách hiện hữu về tiếp cận đất đai, tín dụng, quản lý thuế hay đào tạo nhân lực,... vẫn khó đi vào cuộc sống.

Ông Lê Minh Hoan, Bí thư Tỉnh Đồng Tháp nêu vấn đề cấp thiết phải có khuôn khổ pháp lý riêng cho HTX nông nghiệp, vì mỗi ngành nghề mỗi khác nhau. Đồng Tháp hiện có đến 80% số lượng HTX hoạt động trong lĩnh vực nông nghiệp. Tương tự, tại Việt Nam có đến hơn một nửa số lượng HTX là xã viên nông nghiệp, còn các loại hình dịch vụ khác như xây dựng, vận tải, thương mại, quỹ tín dụng nhân dân,... vẫn còn rất ít.

Viện Kinh tế Nông nghiệp Hữu cơ, Liên minh hợp tác xã Việt Nam, Công ty Lavifood và Ngân hàng SCB ký kết một hợp đồng nguyên tắc nhằm xây dựng nhiều trung tâm hỗ trợ nông dân, đặc biệt là hợp tác xã. Ảnh: Bảo Zoãn

Theo ông Vương Đình Huệ, Chính phủ đang tổng kết 15 năm kinh tế tập thể kể từ khi có Luật Hợp tác xã từ năm 2002 và sửa đổi vào năm 2012 để hoàn thiện khuôn khổ pháp lý trong thời gian tới.

Tuy nhiên, bên cạnh vấn đề pháp lý, ở góc độ khác, HTX khó phát triển vì yếu tố kinh doanh không đi theo đúng thị trường. Hiện nay, phần lớn hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp mới chỉ cung cấp dịch vụ đầu vào, rất ít doanh nghiệp kết nối với thị trường để cung ứng dịch vụ đầu ra cho người nông dân.

Mặc dù số lượng HTX làm ăn có hiệu quả tăng nhanh, nhưng vẫn còn chiếm tỷ trọng khiêm tốn là 50% (3 năm trước chỉ có 10%). "Làm thế nào để gia tăng hiệu quả và đánh giá hiệu quả của HTX vẫn còn là câu hỏi", Phó thủ tướng đặt vấn đề.

Lợi ích rõ ràng của việc tham gia HTX đối với xã viên là tăng thu nhập. Bài học của 13 tỉnh Đông Nam Bộ cho thấy các mô hình HTX kiểu mới giúp xã viên giảm chi phí đầu vào 9%, giá trị đầu ra tăng 4%, trung bình toàn khu vực tăng 13% so với những người không tham gia.

Theo ông Lê Thành, Viện trưởng Viện Kinh tế Nông nghiệp hữu cơ, thời gian qua đã có nhiều mô hình HTX mới ra đời ở nhiều lĩnh vực, trong đó có nhiều HTX trẻ, có trình độ, khả năng quản trị cao và thường xuyên ứng dụng công nghệ thông tin vào sản xuất.

Nông nghiệp đang là tiên phong với những thay đổi lớn trong mô hình hợp tác xã với nhiều trường hợp thành công. Chẳng hạn như trường hợp Đồng Tháp, ông Hoan cho biết trước đây tỉnh đi theo mô hình cánh đồng mẫu lớn nhưng không thành công.

Theo Bí thư Đồng Tháp, điểm nghẽn lớn nhất vẫn chính là sự liên kết 4 nhà với nhau, các khúc mắc giữa việc hợp tác và sản xuất của xã viên. Dù vậy, Đồng Tháp ngày nay được xem là điển hình thành công trong việc xây dựng mô hình HTX kiểu mới, khi các xã viên cùng ngành vào cùng một hội, sinh hoạt đời thường và hỗ trợ kinh doanh cùng nhau.

Trong khi đó, ông Lê Thành, cho biết Viện Kinh tế Nông nghiệp hữu cơ đã cùng với nhiều doanh nghiệp thử nghiệm mô hình tạo lập chuỗi giá trị nông nghiệp công nghệ cao định hướng thị trường, hiện thí điểm trên ngành rau củ quả và đã có những thành công, dự kiến nhân rộng ra nhiều tỉnh thành.

Điển hình là nhà máy Tanifood ở tỉnh Tây Ninh với quy mô đầu tư 90 triệu USD, hiện xuất khẩu 20 thị trường quốc tế, bắt tay dài hạn với Amazon hay Walmart. Điểm mấu chốt là có đến 200 hợp tác xã, quản lý các xã viên trồng nguyên liệu và có các trung tâm hỗ trợ nông dân.

Theo đó, các trung tâm này giúp HTX toàn bộ các khâu trong logistic từ đầu vào đến đầu ra, như giống, phân bón, vật tư nông nghiệp, tập huấn, bao tiêu luôn sản phẩm sau thu hoạch.

Theo ông Phạm Ngô Quốc Thắng, Chủ tịch Lavifood (sở hữu nhà máy Tanifood), mô hình của Lavifood là phải có thị trường rồi mới làm vùng trồng. Nhà máy sẽ bao tiêu sản phẩm của nông dân theo kỹ thuật mà đơn hàng yêu cầu, từ đó tạo nên chuỗi giá trị của ngành.

"Nhà máy không đi tranh việc của HTX, mà chỉ làm tốt việc phát triển thị trường, khâu logistic. Khu vực sản xuất sẽ nhường chỗ lại cho nông dân", ông Lê Thành nhận định. Cũng theo ông Thành, đã đến lúc cần các doanh nghiệp lớn đầu tư vào thị trường, từ đó tạo kết nối thúc đẩy cho hợp tác xã và nông dân.

Một vấn đề khác mà các HTX đang đối mặt gay gắt là khả năng tiếp tín dụng. Hiện nay, mới chỉ có 0,04% số hợp tác xã tiếp cận được tín dụng ngân hàng", theo ông Nguyễn Ngọc Bảo, Chủ tịch Liên minh HTX Việt Nam.

Theo ông Võ Tấn Hoàng Văn, Tổng giám đốc Ngân hàng TMCP SCB, các ngân hàng từ trước đến nay ngại cho vay xã viên nông nghiệp nói riêng và HTX nói chung không chỉ vì những rủi ro về mặt tài chính, tài sản đảm bảo, mà còn vì chưa có niềm tin vào cách thức hoạt động của mô hình HTX hiện tại, hay cách mà xã viên tham gia vào hợp tác xã.

Tuy nhiên, điều này sẽ sớm thay đổi trong thời gian tới. Cùng với ngân hàng Aribank, SCB là ngân hàng tư nhân duy nhất tham gia ký kết tài trợ cho các dự án trong chuỗi giá trị của Lavifood. "SCB sẵn sàng tham gia cho vay nếu doanh nghiệp đã đảm bảo được đầu ra cho xã viên. Các khoản vay trực tiếp tới từng xã viên với lãi suất sẽ ưu đãi hơn 1,5%-2% so với thị trường", ông Văn cho biết.

Theo Liên minh HTX Việt Nam, tính đến cuối năm 2018 có 22.456 HTX đang hoạt động theo mô hình kiểu mới. Trong số này  có 13.172 HTX nông nghiệp, 7.563 HTX phi nông nghiệp, 1.181 quỹ tín dụng nhân dân và 74 liên hiệp HTX. Thành phần kinh tế này thu hút 6,9 triệu thành viên, tạo thành việc làm 2 triệu lao động, đóng góp 4% tổng GDP, tạo điều kiện cải thiện thu nhập cho thành viên. Doanh thu bình quân năm 2018 đạt trên 4 tỷ đồng, tăng 4,9%. Hiện có khoảng 15% HTX nông nghiệp và hơn 60% HTX phi nông nghiệp sản xuất gắn liền với chuối giá trị. Hiện nay, mô hình kinh tế hợp tác và HTX trên thế giới cũng có sức mạnh riêng, tạo ra quy mô doanh thu hơn 3.000 tỉ USD mỗi năm với 1,2 tỷ thành viên và 250 triệu việc làm ổn định. HTX cũng hoạt động nhiều lĩnh vực như nông nghiệp, thực phẩm, tài chính hay bán lẻ ở nhiều quốc gia.

Nguyễn Hùng